Բերդապարսպի ստորին շարքերը մասամբ շարված են անտաշ, իսկ վերին շարքերը և մուտքի հատվածը՝ կոփածո սրբատաշ քարերով:
   Բերդի ներսում կան տների և եկեղեցու ավերակներ: Բերդի տարածքում պահպանվել են նաև միևնույն՝ 1501 թվականի պատրաստված երկու զինանշան:
     Բերդի մուտքի զինանշանը: Այն փորագրված է մուտքի բարավորի երեսին: Միակտոր քանի ներքևի հատվածը գոգավոր մշակում ունի: Ներքին մասում կոր է գծվել, որով ստեղծվել է կիսաշրջան կամ կիսագնդի պատկեր: Կիսագնդի վերևում պատկերված են վիշապներ, որոնց գլուխները քարի կենտրոնական  հատվածում են: Բացված երախները համաչափորեն հպված են իրար, յուրաքանչյուրի բերանում երևում են չորսական իրար սեղմված ատամներ (երկուսը՝ վերևում, երկուսը՝ ներքևում), որոնց արանքում տեսանելի է լեզուն: Կլորավուն գլուխների կենտրոնական մասում տեղադրված են նշաձև աչքերը, գլխի վրա պատկերված են երկու փոքրիկ կոտոշներ, որոնք թագի տպավորություն են ստեղծում: Գլուխների շարունակությունը կազմող հզոր մարմիններն իրար վրայով անցնելով՝ հպվում են կիսագնդին և, արդեն քարի վերին  մասում երկրորդ գալարը տալով՝ սրածայր պոչով ձգվում են մինչև քարի ուղղահայաց եզրերը:
    Վիշապները պատկերված են հարթաքանդակի եղանակով, իրականացված են առանց մանրամասների ընգծման, բայց խոսուն ու արտահայտիչ են, և թվում է՝ աչքերից հուր է ցայտում:
    Կիսաշրջան-կիսագնդի առկայությունը պատկերային համակարգում վերջինիս զինանշանային հաստատումն է:
   Զինանշանի կոնկրետ պատկանելիությունն անհայտ է: Մուտքի բարավորի աջակողմյան հենարան քարին փորագրված արձանագրությունից պարզվում է, որ վիշապներով զինանշանը 1501 թվականին ձևավորել է Մանվել քարգործը:
    Ստեփանոս եպիսկոպոսի զինանշանը: Բերդի տարածքում շարաքարի երկու բեկորների վրա քանդակված է դիմահայաց, ճանկող արծիվ:
   Արծիվը կիսաբաց թևերի եզրերով, հզոր պոչով հենված է գետնին և ճանկերով ողնաշարաջարդ է անում ինչ-որ կենդանու (վերջինս թեև ամբողջովին ջարդոտված է, բայց, ամենայն հավանականությամբ, գառ է): Արծվի գլուխն, ըստ պահպանված մասի, եղել է կլոր, մարմնի վերնամասն ու կուրծքը ձևավորված են իրար վրա շարված եռաշար ռմբափոսիկներով: Թևերի մնացած հատվածները ձևավորված են եռաշարք ուղղահայաց զուգահեռ փոսիկներով, իսկ ոտքերը՝ զուգահեռ բարակ գծերով: Զինանշանն իրականացված է կլոր քանդակի եղանակով:

  Արծվապատկեր զինանշանը երեք կողմից առնված է երկաթագիր արձանագրության շրջանակի մեջ: Ահա այն, <<Ստեփանոս եպիսկոպոս նկարող յիշեցեք, ի թվին ՋԾ (1501թ.)>>:
    Արձանագրությունից պարզ չէ, թե ով է այս Ստեփանոս եպիսկոպոսը: Հնարավոր է, որ այս Ստեփանոս եպիսկոպոսը 1501 թվականին հաստատվել է Առինջի բերդում, նորոգել բերդը, այստեղ գտնվող եկեղեցին, կառույցները և փորագրել է տվել բերդի վիշապներով և իր՝ ճանկող արծվի զինանշանները:

<<Հայկական իշխանական զինանշանները>> գրքից, էջ 89-91

ՄԵԼԻՔ ԵԳԱՆԻ ԶԻՆԱՆՇԱՆԸ

17-18-րդ դարերում Արցախական աշխարհի երբեմնի հզոր իշխանատիրույթում ձևավորվեցին հինգ մելիքություններ, որոնք  իշխանատիրույթի նոր ձև էին: Դրանց թվում էր նաև Դիզակի մելիքությունը:
    Դիզակի մելիքության տարածքն ընգրկում էր նույնանուն լեռներից մինչև Արաքս ընկած հողերը և Հասան-Ջալալի երբեմնի հզոր իշխանատիրույթի մասն էր կազմում:
    Դիզակի իշխանավորները Մելիք-Եգանյաններն էին: Այս իշխանատոհմի ծագման և Խաչենում հաստատվելու մասին հայտնի է հետևյալը. նրանք  սերում են Լոռի գավառի Լոռիս-Մելիքյաններից: Ընտանեկան ընդդիմություն է ծագել տոհմի երկու ներկայացուցիչների՝ Մելիք Էլիզբարի և Մելիք Եգանի միջև՝ հողային ժառանգության կապակցությամբ: Մելիք Էլիզբարն ուժով տիրել է Մելիք Եգանի հողաբաժնին՝ Փամբակ ձորին և Լոռիի մի մասին: Չկարողանալով ընդդիմանալ Մելիք Էլիզբարին՝ Մելիք Եգանը 18-րդ դարի սկզբներին իր ամբողջ գերդաստանով, ժողովրդով հեռանում է Լոռուց և, կտրելով Արցախական աշխարհը՝ հաստատվում է՝ Դիզակ գավառում:
   Մելիք Եգանի տոհմաճյուղի մասին Տող գյուղի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու խաչակալի արձանագրությունից հայտնի են հոր՝ Ղուկաս վարդապետի, մոր՝ Մարիամի, եղբոր՝ Արամի, քրոջ՝ Խանումի, կնոջ՝ Խանումի, որդիների՝ Արամի, Եսայու, Բաղդամի, Վերտի և այլ ազգականների անունները:
   Հայրը՝ Ղուկաս վարդապետը և որդին՝ Մելիք Եգանը, ձեռնարկում են նոր իշխանատիրույթի վերաշինությունը: Զբաղեցնելով մի շարք վարչական պաշտոններ՝ ի վերջո Մելիք Եգանը հաստատվում է Դիզակի մելիքական պաշտոնում: Նա մայրաքաղաք է դարձնում Տող գյուղը, իսկ հոգևոր կենտրոն՝ Գտիչի վանքը, որի առաջնորդ է նշանակում հորը՝ Ղուկաս վարդապետին: Վերջինս նորոգում է վանական համալիրը և միաբանություն հաստատում այդտեղ:
   Մելիք Եգանն ամրացնում է Տող գյուղը, կառուցում պաշտպանական կառույցներ: 1707 թվականին գյուղի կենտրոնում կառուցվում է նրա ապարանքը: Այն ի սկզբանե ունեցել է բրգավոր շրջապարիսպ, որը մասամբ պահպանվել է դարպասի հետ միասին: Շենքը կառուցված է սրբատաշ քարով, երկհարկանի է, ներքին հարկը քարածածկ է, վերին հարկն ունի պատշգամբներ: Գյուղի բարձրադիր թաղում Մելիք Եգանը կառուցել է Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին, որը ծառայել է որպես Մելիք-Եգանյան իշխանատոհմի տապանատուն:

    Մելիք Եգանի իշխանության ժամանակահատվածը համընկավ ազգային և՛ մտափայալատակումների, և՛ խռովքի ծանր ժամանակներին: Մի կարճ պահ փայլատակեց Դավիթ Բեկի ստեղծած հայկական անկախ իշխանապետությունը, որի դրոշի տակ կռիվներ մղաց նաև Մելիք Եգանը: Այնուհետև գոյատևման համար նա մշտական բախման մեջ էր թուրքական թափառիկ ցեղերի հետ: Այդ իրադրության մեջ հանդես բերելով դիվանագիտական հեռատեսություն՝ Մելիք Եգանը ընդունում է Պարսկաստանի Նադիր շահի գերիշխանությունը: Նադիր շահը 1736 թվականին նրան շնորհում է խանի տիտղոս և նշանակում Արցախի հինգ մելիքների գերագահ իշխան, որը իրավունք էր վերապահում նրան հավաքելու և շահի գանձարան հանձնելու մելիքությունների՝ ժողովրդից գանձվող հարկերը: Փաստորեն, այդ քայլով ապահովում է նրանց կիսանկախ վիճակը և Արցախի մելիքությունների հողերը զերծ է պահում պարսկական ոտնձգություններից:
   Մելիք Եգանի օրոք էր, որ Արցախական աշխարհում իր նենգ գործունեությունը ծավալեց հայկական մելիքությունների մեծագույն թշնամի՝ թուրք Իբրահիմը: Այս մարդակերի զոհերը դարձան բազմաթիվ հայորդիներ, ինչպես նաև Մելիք Եգանի տոհմի շատ անդամներ: Եվ այդ նաև այն պատճառով, որ 1744 թվականին իր մահկանացուն կնքեց մեծ հայրենասեր և քաջամարտիկ հայը՝ Մելիք Եգանը, իսկ նրա հաջորդները չկարողացան դիմագրավել Իբրահիմի խարդավանքներին: Մելիք Եգանին թաղեցին Տող գյուղի տոհմական տապանատանը և գերեզմանին փորագրեցին.

Մելիք Եգանը, որ ինչպես տապանագիրն է հաստատում, տիրում էր բուն Աղվանքից՝ Քուռ գեռից մինչև Արաքս ամբողջ երկրամասին և հայոց երկրի իշխանն էր, ուներ իր իշխանությանն արժանի զինանշան: Մեզ հասած օրինակը պահպանվել է Կաքավաբերդի եկեղեցու ներսում: Եկեղեցին գտնվում է Տող գյուղի  մոտ, Իշխանագետի մի լայնանիստ և բարձր բլրի գլխին: Այն վերակառուցվել է 1742 թվականին, երբ Մելիք Եգանը գտնվում էր իր փառքի գագաթնակետին:
    Զինանշանում պատկերված է երկգլխանի արծիվ: Թռչնի մարմինը վահանաձև է: Մարմնի վերնամասից դուրս են գալիս երկու համաչափ, աղեղնաձև երկար վզեր, որոնք ավարտվում են կլոր գլխով, ընդգծված աչքերով ու սուր կտուցով: Արծվագլուխների վրա եռաճյուղ թագեր են: Թռչունը հենված է եռանկյունաձև պոչի վրա: Նույն համաչափությամբ մարմնի վերնամասից մինչև պոչն են իջնում ներքևում սրացող թևերը: Թռչունը ձախ ոտքի ճանկերով թևի վրա պահում է գնդավոր գլխով իշխանության նշան-մականը, իսկ աջ ոտքի ճանկերով թևի վրա պահում է փոսիկավոր խաչը՝ հոգևոր նշանը;
    Մելիք Եգանն իր զինանշանի համար ընտրելով երկգլխանի արծվի պատկերը, հավաբար հաստատել է իր կապը Մամիկոնյան-Համազասպյանների հետ: Թեև պետք է նկատել, որ հակառակ Մամիկոնյանների երկգլխանի արծվի, որը մագիլների մեջ բռնել է գառ, այստեղ արդեն արծիվը մագիլներում պահում է աշխարհիկ և հոգևւոր իշխանության նշանները՝ մականը և խաչը:
    Մելիք Եգանի զինանշանը որոշ նմանություն ունի նույն  ժամանակաշրջանի ռուսական գերբանշանի հետ, որտեղ առկա է գրեթե նույնական պատկերը, միայն այն տարբերությամբ, որ ռուսական արծիվը թևաբաց է, և գլուխների արանքում առկա է ռուսական կայսրության թագը:

<<Հայկական իշխանական զինանշանները>> գրքից, էջ 92-95 

Հայոց Արևելից երկրամասը՝ պատմական Արցախը, իր բարձրագահ լեռներով, իր ազատատենչ որդիների ուխտով, երբևէ գլուխ չի խոնարհել որևէ նվաճողի առջև: Թշնամիներն արնախում գայլերի պղտոր գետի պես եկել են Արցախի վրա, բայց ծեծված, թրջված կատվի նման՝ պոչները ոտքերի մեջ առած, գլխապատառ փախել են, որ կարողանան փրկվել:
    Երկրամասի իշխանավոր տերեը, որ սերում էին Հայկյան տոհմի Առանշահիկներից, թշնամիների  դեմ մղած դարավոր կռիվներում մաս-մաս կորցրեցին հայրենի հողերը հյուսիսում, արևելքում, բայց 11-րդ դարի կեսերին, երբ Մայր հայրենիքում թշնամիների հարվածներից  կորսվեց անկախությունը, Արցախ աշխարհում այն կարողացան պահել:
   12-րդ դարի երկրոդ կեսին Ներքին Խաչենում իշխում էր Վախտանգ-Տանգիկը: Նրա իշխանատիրույթի մայրաքաղաքը Խոխանա բերդն էր, իսկ իշխանատոհմի հոգևոր կենտրոնը՝ Գանձասարը:
    12-րդ դարի 80-ական թվականներին Զաքարյան Սարգիս Բ-ն, սկսելով Հայաստանի անկախության համար պայքարը, դեռևս իրենց անկախ կամ կիսանկախ վիճակը պահպանած հայ իշխանների ուժերը միավորում էր ոչ միայն քաղաքական ճանապարհով, այլև ազդեցիկ իշխանական տների հետ խնամիական կապեր հաստատելով: Նա իր դուստրերից Դոփին ամուսնացրեց Վերին Խաչենի իշխանաց իշխան Հասան Ա-ի, Վանենուն (հայտնի է նաև Նանա անունով)՝ Լոռու Կյուրիկյան Աբաս թագավորի, Նրջիսին՝ Դսեղի Մամիկոնյան-Համազասպյան իշխանական տան իշխանազուններից մեկի հետ, իսկ Խորիշահին կնության տվեց Ներքին Խաչենի իշխան Վախտանգ-Տանգիկին:
   Վախտանգ-Տանգիկի և Խորիշահի որդին ու իրավահաջորդը նրանց ավագ որդին՝ Հասան-Ջալալն էր: Նա հորը հաջորդեց 1214 թվականին: Հայրենասեր իշխանապետի գործունեության սկզբնական 20 տարիներին, մինչև մոնղոլ-թաթար նվաճողական արշավանքները, բարձրացավ իշխանատիրույթի տնտեսական հզորությունը, ծավալվեց մշակութային աննախընթաց վերելք: Հասան-Ջալալը մեծ խորաթափանցությամբ ճկուն քաղաքականություն ծավալեց թաթար-մոնղոլների տիրապետության շրջանում և հիմնականում զերծ պահեց իր իշխանատիրույթն ավերածություններից: Մոնղոլ նվաճողների բարեհոգի վերաբերմունքին արժանանալու նպատակով՝ նա 1236 թվականին իր դուստր Ռուզուքանին ամուսնացրեց մոնղոլ զորավար Չարմաղանի որդի Բորա-Նոյինի հետ:
    Մոնղոլների իշխանության հաստատումից հետո՝ 1230-ական թվականների վերջերից, Հասան-Ջալալը դուրս է բերել իր իշխանատիրույթը Զաքարյան Ավագի ենթակայությունից, այն դարձրել ինքնօրեն վարչական միավոր՝ հարկատու ուղղակի մոնղոլներին: Հասան-Ջալալն ինքն իրեն կոչում է <<ինքնակալ բարձր ու մեծ Արցախական աշխարհի, ինքնակալ Խոխանաբերդի>>: Ժամանակակից հիշատակությունների մեջ Հասան-Ջալալը պատվվում է <<ինքնակալ>>, <<արքա>>, <<բարեպաշտ արքա>>, <<թագավոր>> տիտղոսներով, որոնք բնավ էլ ձևի համար չեն օգտագործվել, այլ տրվել են Արցախական աշխարհի կողմակալ Հասան-Ջալալին:

    Հասան-Ջալալի շինարարական գործունեության գլուխգործոցը Գանձասարի վանքն է: Հոյաշեն այս կառույցը համարվում է համաշխարհային մշակույթի գանձարանը մտած հայկական հինգ ճարտարապետական հուշարձաններից մեկը, հայ ճարտարապետության հանրագիտարանը: Կաթողիկե եկեղեցու կառուցումը 1216 թվականին սկսել են Հասան-Ջալալը, մայրը՝ Խորիշահը, կինը՝ Բաղաց թագավորի դուստր Մամքանը: 22 տարի է տևել շինարարությունը: Եկեղեցու օծումը տեղի է ունեցել 1240 թվականի հուլիսի 22-ին, Վարդավառի տոնի օրը, բազմահազար հյուրերի մասնակցությամբ:
    Հասան-Ջալալի տոհմի զինանշանի մասին ոչինչ հայտնի չէ: Իսկ ահա իր՝ Հասան - Ջալալի զինանշանը, փորագրված է Գանձասարի գավթի հյուսիսային մուտքի վերևում, շրջակալի երկու կողմերում: Պատկերված են դեպի իրար կողմ շարժվող երկու առյուծներ: Կենդանիները պատկերված են կողքից՝ հարթաքանդակ եղանակով: Քանդակագործն ընգծել է կենդանիների իշխանատենչ, կամային հատկանիշները, որոնք արտահայտված եմ բացված երախով, կատաղի աչքերով, դեպի վեր ցցված պոչերով, սուր մագիլներով: Պետք է նկատել նաև, որ եթե չլինեն կենդանիների վզի ակոսավոր փոսիկները, որոնք ներկայացնում են առյուծների բաշերը, նրանց կարելի է շփոթել ցանկացած կենդանու, հատկապես գայլերի հետ, քանի որ անհավաստի են պատկերված առյուծների գլուխները: Իրար մոտեցող առյուծները հայր ու որդի Հասան-Ջալալն  ու Աթաբեկն են: Անգամ համոզված կարելի է պնդել, որ Հասան-Ջալալը ներկայացված է ձախակողմյան պատկերում, որտեղ առյուծի դիմաց փորագրված է վեցթև աստղ՝ իշխանության նշանը:
   Զույգ առյուծների այս պատկերը, հավանաբար, դաջված է եղել նաև Հասան-Ջալալի դրոշին, իսկ հետագայում փոխանցվել է Աթաբեկին:

<<Հայկական իշխանական զինանշանները>> գրքից, էջ 86-86 

    Պատմականորեն Կողբ գյուղի տարածքը մտել է Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի, իսկ 11-12-րդ դարերում՝ Տաշիր-Ձորագետի կամ Կյուրիկյան թագավորության կազմի մեջ՝ ընգրկելով Կողբափոր գավառը և Կանգարքի մի մասը: 1113-ին Կյուրիկյան թագավորությունն ընկավ և Կողբափոր գավառը միացվեց սելջուկյան Գանձակի ամիրայությանը: 1124 թվականին Վրաց Դավիթ  թագավորն ազատագրեց այդ տարածքները և միացրեց Վիրքին: 12-րդ դարի վերջին Կողբափորը և հարակից հողերն անցան Իվան Զաքարյանի տիրապետության տակ:
   Մշկավանքի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցական համալիրը կառուցված է անտառապատ բլրի բարձրադիր հարթակի վրա: Այստեղ պահպանվել են Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, սրա արևմուտքից կից գավիթը՝ անկյունային խեցերով:
   Պատմիչ Վարդան վարդապետի հաղորդման համաձայն՝ 1119 թվականին այստեղ եղած եկեղեցին երկրաշարժից փլվել է:
   Ե՞րբ և ո՞վ է կառուցել ներկայիս եկեղեցախումբը՝ հայտնի չէ:
   Եկեղեցին հատակագծում քառակուսի միանավ դահլիճ է՝ ծածկված կիսագլանաձև թաղով՝ բարձրադիր երկթեք կտուրով:
   Եկեղեցու արևելյան ճակատին առկա է կոմպոզիցիոն բարդ պատկեր:
   Խորանի պատուհանի կենտրոնից ուղղահայաց բարձրանում են երկու զուգահեռ եզրակալներ, որոնք չմիանալով՝ գծում են կլոր շրջանակ, ապա կրկին բարձրանում և նետի ծայրակալի տեսք ընդունելով՝ կազմում են խաչի հիմքը: Նույն եզրակալները, դեպի վեր բարձրանալով. անթերի ոճավորված խաչի կառույցի մաս են դառնում:
    Այլ եկեղեցիների վրա ևս այսպիսի ոճավորված խաչեր կան: Այստեղ առանձնահատկությունն այլ է: Խաչն իր կառույցով վերածվել է զինանշանի: Խաչի վերին թևի վերնամասում պատկերված է դիմահայաց ցուլի գլուխ: Տեղի եռանկյունաձև տարածքին համապատասխան՝ հարթաքանդակի եղանակով իրականացված քանդակն արտահայտիչ երևում է. կարճ կոտոշներ, կլոր գլխամաս, նեղացող դնչամաս, նշաձև աչքեր:

   Այս պատկերի զինանշան լինելը (այլ կերպ այն չէր հայտնվի խաչի վերին թևի ներսում) հաստատող մյուս մանրամասնը խաչի հիմքի և պատուհանի միջև գտնվող կլոր շրջանակն է, որը փոխարինում է օղակին՝ իշխանության նշանին: Շրջանի ներսում փորագրված հնգաթև աստղի թևերի միջև ռոմբաձև տարածքում առկա հինգ գնդերը ևս հաստատում են, որ ամբողջ պատկերը զինանշանային է:
     Երկրամասի թե՛ նախկին տերերը՝ Կյուրիկյանները, թե՛ եկեղեցու կառուցման ժամանակակից տերերը՝ Զաքարյանները, իրենց զինանշանին ցուլ չեն պատկերել: Ամենայն հավանականությամբ, սա տեղացի որևէ իշխանի զինանշան է:

<<Հայկական իշխանական զինանշանները>> գրքից, էջ 82-83 

Օրբելյանների իշխանատիրույթում ճանաչման է արժանացել Շահուռնեցոց տոհմը: Այս տոհմի նշանավոր ներկայացուցիչը Վահրամ Շահուռնեցին է, որ Օրբելյանների զորաբանակի սպարապետն էր: Հավատարիմ ծառայության համար այս քաջազուն զորավարը 13-րդ դարի 70-ական թվականներին Տարսայիճ Օրբելյանից որպես կալվածք ստացել է Վայոց Ձորի Հերհեր գյուղը՝ իր շրջակայքով:

   Դիմահայաց արծվի արձանային քանդակը հիմնականում կրկնում է գահերեց տերերի՝ Օրբելյանների զինանշանը: Արծիվը թևաբաց դիրքով, մարմնի միջնամասից սկսվող ամուր մագիլներով հենված պատուհանի պսակին: Մարմինը լիքն է, ծավալուն, ձևավորված պարուրաձև կլորացող շրջանակներով: Գլուխը կլոր է, հզոր կտուցը մի փոքր խոնարհված է, խոշոր աչքերով հետևում է իր մարմնի տակ սեղմված ու ողնաշարաջարդ արված խոյին: Արծվի բաց թևերը, ընդհանուր բացվածքին համապատասխան, ձևավորված են զուգահեռ ակոսներով: Գլխով դեպի ձախ ուղղված խոյի մարմինը չի երևում. արծվի մարմինն այն ամբողջովին ծածկել է, ձախ կողմի թևի բացվածքի վրա երևում է խոյի առավել մանրամասն մշակված գլուխը, որ ուղղված է դիտողին: Խոյի անպաշտպան ու տառապագին վիճակն արտահայտվում է վերջինիս դուրս ընկած աչքերով:

   Շահուռնեցոց զինանշանային արծիվը մատնանշում է վերջինիս ուժը, հզորությունը և թշնամիներին ճզմելու, ոչնչացնելու համոզմունքն ու վստահությունը: 

Զաքարյանների իշխանապետության հզոր, ինքնօրեն իշխանատոհմերից են Օրբելյանները: Մոր կողմից Բագրատունիներից սերված Օրբելյանները, որ տիրույթներ ունեին Լոռիում և Ձորագետում, Հայաստանի արևելյան սահմանագլխին հայտնվեցին 12-րդ դարի վերջին: