10-րդ դարի 80-ական թվականներին թշնամական հարձակումներից ժամանակավորապես թուլացել էր Բագրատունիների իշխանությունը: Երկիրը ցնցվում էր ոչ միայն արտաքին թշնամիների հարձակումներից, այլև ներքին կենտրոնախույս ուժերի ինքնիշխանական ձգտումներից:

     Ինքնօրինակության էին ձգտում նաև Սյունիքի գահերեց տերերը: Եվ ահա 987 թ-ին Սյունիքի գահերեց իշխան Սմբատ Ա Սահակյանը Սյունիքը հռչակում է անկախ թագավորություն: Նորահաստատ թագավորության սահմաններից դուրս մնացին Սևանա լճի ավազանը և Երնջակ գավառը: Առաջինը մասն էր Բագրատունիների կենտրոնական իշխանության, իսկ Երնջակը կցված էր Գողթնի ամիրայությանը: Անկախության հռչակման հաջորդ տարվանից Սմբատ Ա Սահակյանն ընդունեց Բագրատունի Սմբատ Բ Տիեզերակալի գերագահությունը: Սմբատ Բ Տիեզերակալի հաջորդը՝ Գագիկ Ա-ն, Սյունիքի թագավորությունից անջատեց Վայոց Ձոր, Ճահուկ գավառներն ամբողջությամբ և Ծղուկք գավառի հյուսիսային մասը, որոնց փոխարեն Սյունիքի թագավորությանը տվեց Գողթնի ամիրայությունից գրավված Երնջակ գավառը: Այսպիսով, Սյունիքի թագավորությունը հիմնականում ամփոփվեց պատմական նահանգի հարավային մասում և զբաղեցնում էր մոտ 5500 քառակուսի կիլոմետր տարածք: Սյունիքի թագավորության մայրաքաղաքը Կապան քաղաքն էր, հոգևոր կենտրոնը՝ Տաթևի վանքը:

    Շքամուտքի վերնամասում տեղադրված է եղել մի հոյակապ արծվաքանդակ: Արծիվը պատկերված է բացված թևերով, պոչի վրա հենված: Ուռուցիկ կուրծքը ձևավորված է թեփուկաքանդակներով, թևերը՝ զուգահեռ գծերով, որոնց միջնամասերը փոսիկներով բաժանված են մանրիկ մասերի: Թռչունի հզոր պոչը հովհարաձև բացված է և պատկերված է զուգահեռ փոսիկներով: Արծիվը մագիլները խրել է գառան ողնաշարի մեջ: Քանդակագործը իրատեսորեն է պատկերել ոտքերը ցավից կծկված գառան մարմինը: Բազալտ քարը հոյակապ պահպանել է արձանագործական այս պատկերի բոլոր մանրամասները: Ցավոք, զինանշանային քարը տեղից ընկել է, և արծիվը կորցրել է գլուխը, մասամբ կոտրվել է նաև գառան գլուխը: Չնայած այս կորուստներին՝ զինանշանային այս պատկերը հայ արձանագործության լավագույն աշխատանքներից մեկն է:

    Զինանշանային երկու տարբերակներում էլ ցուցադրված է Սյունյաց տերերի առասպելական քաջությունը, արիական գերազանցությունը թշնամիների և հակառակորդների նկատմամբ: Այդ են հաստատում ինչպես արծիվը, այնպես էլ առյուծը, որոնք հաղթում են թշնամական ուժերին:

ԱՆԻ ՔԱՂԱՔԻ ԶԻՆԱՆՇԱՆԸ

Անին Հայաստանի մայրաքաղաքն է եղել 961-1045 թվականներին:
    Անին կառուցվել է Ախուրյան և Անի գետերի միախառնման վայրում՝ կիրճերով պաշտպանված, ծովի մակերևույթից 1500 մետր բարձրությամբ հրվանդանի վրա: Քաղաքի տարածքը Հայաստանի հնագույն բնակավայրերից է եղել: Այստեղ պահպանվել են կիկլոպյան պարիսպի մնացորդներ, մ.թ.ա. 8-7-րդ դարերի դամբարաններ: Անիի ստորգետնյա քարայրներից մեկում գտնվել է մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի բրոնզե ապարանջան, քաղաքի տարածքից հայտնաբերվել են Տիգրան Մեծի արծաթյա դրամներ:
     Պատմիչներ Եղիշեն և Ղազար Փարպեցին Անին առաջին անգամ հիշատակում են 5-րդ դարում՝ որպես Կամսարական իշխանների ամրոց: 783 թվականին Բագրատունի իշխան Աշոտ Մսակերը Կամսարականներից գնել է Արշարունիք և Շիրակ գավառները՝ Անի ամրոցի հետ:
     Կամսարականների շրջանին են պատկանում Աղջկաբերդի և Անիի միջնաբերդի կառույցները: Միջնաբերդը շրջափակված է բուրգավոր պարիսպներով: Հետագայում դրանք Բագրատունիների կողմից ներառվել են ընդհանուր պաշտպանական համալիրի մեջ:
     953 թվականին Աբաս Բագրատունուց գահը ժառանգած Աշոտ Գ-ն, 961 թվականին Անանիա Ա Մոկացի կաթողիկոսի ձեռամբ՝ մեծ հանդեսով, բազմաթիվ հյուրերի ու հայոց ողջ բանակի ներկայությամբ թագադրվեց Անի քաղաքում ու Անին հայտարարվեց երկրի մշտական մայրաքաղաք:

     992 թվականին, Գագիկ Ա թագավորի օրոք, Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցին տեղափոխվեց Անի: Եվ Անին ստացավ այնպիսի դեր, ինչպիսին ունեին քրիստոնեական Հայաստանի մայրաքաղաքներ Վաղարշապատն ու Դվինը:
     Աշոտ Գ Ողորմածը 963-964 թվականներին կառուցեց քաղաքի ներքին բուրգավոր ու աշտարակավոր պարիսպը: Նրա օրոք անցկացվեց քաղաքի ջրմուղը, կառուցվեցին պալատի որոշ հատվածները: Մայրաքաղաք հայտարարվելուց ընդհամենը երկու տասնամյակ հետո Անին արդեն տարածվում էր միջնաբերդից հյուսիս-որևելք ընկած սարահարթի վրա, և Աշոտ Ողորմածի որդի ու հաջորդ Սրբատ Տիեզերակալը ութ տարվա ընթացքում կառուցեց 2,5 կմ երկարությամբ արտաքին հզոր պարիսպները, ամրացրեց ու ամբողջացրեց Աղջկաբերդի, Անիի միջնաբերդի, Ծաղկաձորի, Գլիձորի պարիսպահատվածները: Միաժամանակ ավարտվեց պալատի ամբողջացումը, կառուցվեցին 17 մուտք-դամբասները, Ախուրյանի կամուրջները, իջևանատները, ամբողջական թաղամասեր ու փողոցներ, բազմաթիվ եկեղեցիներ (Մայր տաճարը, Գագկաշենը, Առաքելոցը,. Սուրբ Փրկիչը և այլն), իշխանական ապարանքներ, հիվանդանոցներ, ստորգետնյա քարտուններ: Ամրացնելով Անին՝ Բագրատունիները քաղաքը ևս շրջապատել էին պաշտպանական ամրոց-կայաններով (Մաղասաբերդ, Տիգնիս):

1045 թվականին՝ Բագրատունիների անկումով, դադարեց նաև մայրաքաղաքի հետագա բարգավաճ կյանքը: Անին, թերևս, մի թռիչք էլ ունեցավ Զաքարյանների իշխանապետության մայրաքաղաք եղած ժամանակ (1201-1236թթ):
Թշնամիների մշտական ավերածությունների հետևանքով Անին ավերվեց, դատարկվեց ու մոռացվեց: Այսօր Հայաստանի երբեմնի շքեղաշուք մայրաքաղաքի նույնքան շքեղ ավերակները մնում են թուրքիայի բռնազավթված տարածքում՝ Արաքսի մյուս ափին:
      10-11 -րդ դարերի այդ ժամանակահատվածում, լինելով աշխարհի խոշորագույն քաղաքներից մեկը համահայոց մայրաքաղաքը՝ Անին, պիտի ունենար զինանշան:
     Սմբատ Տիեզերակալը կառուցելով արտաքին մեծ պարիսպները գլխավոր դարբասի մոտ՝ պարսպի վրա տեղադրել տվեց զինանշանի պատկերը:
     Այս զինանշանային պատկերը բազմաստիճան ու բարդ է: Ներքևի կամ առաջին աստիճանը կազմում է բարձր շրջանակով ընդհանուր պատից առանձնացված երկհարկ եկեղեցատիպ ուղղանկյուն շրջանակը: Առաջին հարկի կամ մեծ ուղղանկյան մեջ արձանային եղանակով քանդակված է գլխով դեպի ձախ ուղղված հովազ՝ վարգի պահին: Հովազի մարմինը երկայնակի ձգված է, երկար վիզը ձգված է վեր, մեջքը ճկված է ներքև, առջևի ձախ թաթը հետ է ընկած, հետևի նույն ոտքը՝ առաջ, որով ապահովված է հավաստի վարգը, պոչը՝ մարմնին զուգահեռ, ձգված է օդում: Քանդակն իրականացված է հարթ մշակումով: Շրջանակի երկրորդ հարկի քարի վրա կլոր շրջանակ-փոս է փորված, ինչը փոխարինում է գնդին՝ իշխանության նշանին: Երկրորդ հարկի շրջակալի կենտրոնից դեպի վեր, ինչպես եկեղեցու գմբեթի վրա, գունավոր, ռոմբավոր խաչ է դրված: Խաչը հենված է եռանկյունաձև ռոմբի վրա: Խաչի կենտրոնական ռոմբի կենտրոնում ևս շրջանակ-փոսիկ է փորված՝ որպես իշխանության նշան:
     Ամբողջ պատկերն իր համաչափության մեջ եկեղեցու կերպար ունի:
     Անի քաղաքի զինանշանին հետագայում էլ մնացել է հովազը: Այդ է ապացուցում 1273 թվականին Անի քաղաքում պատրաստված փորագրազարդ գրակալի վրայի հովազի պատկերը: Կենդանին այստեղ գլխով ուղղված է դեպի աջ և դարձյալ պատկերված է վարգի պահին:  Գլուխը ուղղահայաց դիրքով է, վզի գնդավոր օղակը, ինչպես նաև առջևի աջ թաթի վրա պատկերված գունդը, իշխանության նշան են: Հովազի մեջքին հենված հիմքի վրա փորագրված է շրջանակավոր վարդյակ, որ փոխարինում է կենաց ծառին և խորհրդանշում է հավերժությունը:

ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻՆԵՐԻ ԶԻՆԱՆՇԱՆԸ

    Ավելի ուշ Բագրատունիների զինանշանային պատկերները որդեգրեցին իրենց Բագրատունյաց տոհմից սերված համարող՝ նրանց իրավահաջորդ Զաքարյանները: Զաքարե Բ-ի և Իվանե Աճի համար որոշ փոփոխություններով օգտագործվեց Կարսի Առաքելոց եկեղեցու արծվապատկերները, իսկ Վահրամյանները որդեգրեցին Անիի Մայր տաճարին գտնվող զինանշանը՝ դրանում որոշ հավելում կատարելով:




     Սարդուրի Բ-ն (մ.թ.ա. 764-735-34թթ.) շարունակեց հոր գործունեությունը, սակայն մ.թ.ա. 743-ին Արփադ քաղաքի մոտ պարտվեց Թիգլաթպալասար Գ-ից:
    Մ.թ.ա. 714-ին Մանայի վրայով Արարատյան թագավորություն ներխուժեց Սարգոն Բ-ն, որը դաժան ավերածություններ կատարեց ողջ երկրով մեկ: Առանձնապես ծանր էր նրա կողմից հոգևոր կենտրոն Մուսասիրի գրավումն ու թալանը: Մուսասիրի ավերման աղետը Ռուսա Ա-ին մղեց ինքնասպանության:
    Արգիշտի Բ-ին (մ.թ.ա. 713-685թթ.)  հաջողվում է կարճ ժամանակում հզորացնել երկիրը: Նրան հաջորդած Ռուսա Բ-ն , որը իշխեց մինչև մ.թ.ա. 645 թվականը, շարունակեց հոր քաղաքականությունը: Նա Արարատյան դաշտում կառուցեց Թեյշեբաինի հզոր քաղաքը: Մ.թ.ա. 645-625 թվականներին երկրում իշխում էր Սարդուրի Գ-ն:
    Մ.թ.ա. 617 -ից իշխել է Ռուսա Գ-ն , որն իրեն անվանել է Էրիմենայի որդի: Մ.թ.ա.  609-590-ական թվականներին գահակալել է Արարատյան թագավորության հայտնի վերջին արքան՝ Ռուսա Դ-ն:
     Արարատյան թագավորության երեքհարյուրամյա պատմության կարևորագույն նվաճումը հայ ժողովրդի՝ որպես ազգային ամաբողջականություն ձևավորումն է: Դրանով պետք է բացահայտել Արարատյան թագավորական տոհմի անկումից անմիջապես հետո՝ գրեթե նույն սահամաններում, Երվանդունիների իրավահաջորդությունը:
   Էրեբունի ամրոցի դղյակի պատերին, պեղումներով Էրեբունի, Թեյշեբաինի քաղաքներից գտնված արքայական վահանների վրա առկա են մի քանի տարբերակներ, որոնցից հիմնականը կենտրոնում ներճկված կողերով քառակուսու ներսում արև-հավերժություն խորհրդանշող քառակուսու երկու կողմերում գլխով դեպի արև-հավերժությունը նայող երկու առյուծների պատկերն է:
    Չափազանց խոսուն է Էրեբունի ամրոցի դղյակի պատին պահպանված որմնանկար-զինանշանը, որը նաև հետաքրքիր գունային լուծում ունի:
    Ընդհանուր պատկերը լաջվարդ կապույտ ֆոնի վրա է: Ներճկված կողերով քառաակուսին իրականացված է գորշ կարմրադեղով և ներսում ու կենտրոնում ձևավորված է ծիրանագույն  կետավոր շրջանակներով: Քառակուսու ներսում կողային եզրերից սկսվող ծիրանագույն շրջանակ է, որի վրա պատկերված է 16 ճառագայթից բաղկացած արև: Արևի հիմքը նույնպես կարմրադեղով իրականացված շրջանակ է, որի ներսում ծիրանագույն շրջանակ է գծված:
     Արև-հավերժության երկու կողմերում պատկերված են գլխով դեպի արևը շրջված վեհատես արու առյուծներ: Առյուծներն իրականացված են ծիրանագույն գույնով և սև եզրագծով: Պատկերված են քայլ անելու դիրքով: Բաց երախը, դեպի վեր տնկված պոչերը, հրացայտ աչքերը, եղրևանանախշի միջոցով իրականացված, ցցված ելուստներով բաշերը խորհրդանշում են առյուծների հզորությունն ու ուժը՝ արև-հավերժություն-երկիր հայրենին պահելու վճռականությունը:
   Ամենայն հավանականությամբ, գունային այս լուծումները Արարատյան թագավորների դրոշի գույներն են:
    Այս հիմնական տարբերակին զուգահեռ՝ բացարձակ նույն գունային լուծումներով իրականացված են նաև այլ տարբերակներ: Նույն արև-հավերժության մի կողմում առյուծով, մյուս կողմում՝ ծնկածալ, մարտի պատրաստ միաեղջյուր ցուլի պատկերով, ինչպես նաև նույն արև-հավերժության երկու կողմերում նույն ծնկածալ ցուլերի պատկերով զինանշանն է: