Սփիւռքահայ գրականութեան պատմութեան «տաք»
հետքերով
Տպագրուել է գրականագէտ Սուրէն Դանիէլեանի «Միջուկի տրոհումը» աշխատութեան
առաջին հատորը: Սա այն գրքերից չէ, որոնք պարտականութեան թելադրութեամբ ես ձեռքդ
առնում, հայեացքդ սահեցնում կամ թռուցիկ ակնարկ նետում. սա ընթերցողին խորհել է
տալիս` սկսած խորագիր-վերնագրից: Խորհում ես եւ յընթացս հաստատում, որ գիրքը
վերաճում է ներքին երկխօսութեան` որպէս Սփիւռքի ճանաչողութեան դարագնայ
իրաւունք:
Սփիւռքահայ գրականութեան պատմութեան վերաբերեալ տարբեր
աշխատութիւններ կան: Որպէս նոր ժամանակի վկայութիւն՝ այս գիրքը ձերբազատ է
գաղափարական պարտադրանքներից, եւ նրա տեսակարար յատկանիշը հեղինակի գիտական նորարար
հայեացքն է՝ գրապատմական երեւոյթների թարմատի տեսողութիւնը, ասելիքի
փաստարկուածութիւնը, որոնք բացայայտում են անծանօթ աշխարհ` հմայիչ, բայց
դիմադրական:
Գրքի ընթերցումը սկսւում է ծրագրային խորագրից` «Միջուկի
տրոհումը»: Միջուկը այս պարագայում արեւմտահայ մշակութային այն մեծ «տնտեսութիւնն»
է, որը ատոմային ֆիզիկայի օրէնքով ունի դրական լիցքեր: Այստեղ կենտրոնացած է ատոմի
զանգուածը, մինչդեռ «արեւմտահայ» գրական կորիզում խտացել է տաղանդի եւ գաղափարների
ողջ տարողութիւնը, ուղղութեան էներգետիկ զանգուածը:
Միջուկի տրոհումը
երկատում ու կոտորակում է ազգային գեղարուեստական մտքի ուղղութիւնները, նետում օտար
գռիհներ, տալիս փշրուած գրամշակութային միասնութեան անհաւասարակշռելիութեան
խճանկար, որը վերականգնելն անհնար է:
Հեղինակը գրքում ներկայացնում է
սփիւռքահայ գրականութեան «աննուաճ, անծանօթ միջավայրի» դիմագիծը՝ երեկուայ եւ
այսօրուայ հայեացքով: Ցաւով կանխազգալով գրական տոհմիկ պատմութեան «դարպասների»
անդառնալի փակումը` հեղինակի համար «մխիթարութիւն» է դառնում գրականութեան
պատմութեան ընթացքի ուղեգծում-քարտէսագրումը` «լոյսի եւ ստուերի
բոլորագծումը»:
Գիտակցելով գրականութեան պատմաբանի գիտական բացայայտումների
խորհրդային անցեալի վայրիվերումների տխուր փորձը`գրականագէտը հեռու է մնացել
առարկայական գայթակղութիւններից` գնահատութիւնների մէջ լինելով առաւելագոյնս անաչառ
ու արդարամիտ:
Գրքի գիտական քննութեան ընթացքը սկսւում է սփիւռքահայ գրական
ակունքներից: Առաջին գլուխը վերաբերում է նրա ձեւաւորման իրողութեան իմաստաւորմանը`
որպէս ազգային ողբերգական հանգամանքների ծնունդ, որպէս արեւմտահայ գրականութեան
շարունակականութիւն` իր հիմնական գծերով, կղզեակային բնոյթով եւ հատուածայնութեամբ:
Հանգամանալից յիշատակւում են ամերիկահայ, ֆրանսահայ հարուստ մամուլը,
արաբական երկրներում ձեւաւորուող ներազգային կեանքը, զուգահեռաբար տրւում են
հասունացող եւ կազմաւորուող գրամշակութային շարժման յատկանիշները եւ դրանք
ամբողջացնող գրական դիմանկարները:
Գրականագէտը քննութեան ծիրի մէջ է առնում
սփիւռքահայ գրականութեան ուսուցիչներին` Յ. Օշականին, Վ. Թէքէեանին եւ նորագոյն
շրջանից՝ Զ. Խրախունուն` Յովհ. Թումանեանի հետ համեմատական վերլուծութեան, եռակողմ
համադրութեան խորքով: Վեր են հանւում Թումանեան-Օշական ստեղծագործական շահագրգիռ
շփումները, ուր յատկանշական է երկու գրողների տեսողութեան սուր ու հակադիր ակնբախ
տարբերութիւնների եւ խորքային ընդհանրութիւնների արծարծումը, որը յաճախ անտեսւում
է: Ուշագրաւ է Թումանեան-Թէքէեան գեղագիտական համակարգերի համադրական քննութիւնը`
հիմնուած այն ներքին միասնական շերտերի վրայ, որոնք բացում են նորայայտ
յարաբերութիւնների քննութեան հետաքրքիր հանգոյցներ: Ընդհանրապէս, Վ. Թէքէեանը նոր
«բացուող» զուգահեռ է արեւելահայ իր «պատուհանով»: Նկատի ունենք նաեւ
Թէքէեան-Տէրեան գիտական հանդիպակաց քննութիւնը:
Դառնալով Թումանեան-Խրախունի
գրական առընչութեանը` գրականագէտը իրաւացիօրէն թումանեանական յարատեւ ազդեցութեան
գերակայութեամբ է պայմանաւորում վերջինիս յարաճուն առաջնութիւնը պոլսական եւ
սփիւռքահայ գրականութեան դաշտում:
Յատկանշական է գրքի «Եղիշէ Չարենցը արեւմտահայ
եւ սփիւռքահայ գրամշակութային փոխառընչութիւնների կիզակէտում» ենթագլուխը, ուր
շահեկանօրէն նորեկ գնահատութիւններ կան Ե. Չարենցի եւ արեւմտահայ գրական եւ
մշակութային կեանքի միջեւ եղած աղերսների վերաբերեալ. մասնաւորապէս նորարարական
կարելի է համարել Ե. Չարենցի համար թէքէեանական այն ներթաքոյց խթանի բացայայտումը,
որով էլ պայմանաւորուած է «Տաղ Հայերէն լեզուին» քերթուածի ձեւաւորած «բառային
ոսկեհմայ տիրոյթը» «Ես իմ անուշ Հայաստանի» տաղի վրայ:
Գրականագէտի անակնկալ
տեսողութեամբ, ստեղծագործական անսպասելի աղերսների մատնանշմամբ Ե. Չարենցի հետ
զուգահեռւում են Վ. Շուշանեանը, Ա. Ծառուկեանը, Ն. Սարաֆեանը, Հ. Կոստանդեանը, Գ.
Ադդարեանը, Զ. Խրախունին: Ենթագլուխը եզրափակւում է Թէքէեան-ուսուցչի անսակարկելի
դերակատարութիւնը փաստարկող ենթամասով` մասնաւորելով նրա տիրական ազդեցութիւնը Մ.
Իշխանի, Զ. Խրախունու ստեղծագործական շերտերի վրայ: Զուգահեռ համեմատական քննութեան
ընթացքի մէջ նկատելի է արեւմտահայ նոր ու նորագոյն ազդեցութիւնը Ե. Չարենցի վրայ,
ուր կան գրականագէտի համար անսպասելի «մուտքեր»:
Գրքում սփիւռքահայ գրական
ուսուցիչների շարքում ուշագրաւ քննութեան դաշտ է բերւում Աւ. Ահարոնեանի, Ե.
Օտեանի, Լ. Շանթի ազդեցութիւնների համակարգը, ուր դասական ընկալման կողքին կան եւ
նորայայտ փաստարկումներ:
Ս. Դանիէլեանը խօսում է սփիւռքահայ գրական հիմնարար
ուղղութիւնների` կարօտի եւ նահանջի շարժումների էական, գլխաւոր յատկանիշների մասին:
Իսկ ահա «Սփիւռքահայ գրականութեան հայակենտրոն եւ հայաստանակենտրոն զարգացումների
պատմութիւնից» ենթաբաժնում հոգեւոր եւ նիւթական Հայաստանի նժարների ծանրակշռումն է,
կուսակցական-գաղափարական յայտնի թոհուբոհը, Սփիւռքի եւ Հայրենիքի քաղաքական եւ
մշակութային ենթահողով շարունակական բախումները: Նա եզրակացնում է, որ սփիւռքահայ
եւ օտարագիր գրականութեան մէջ պատմական Հայաստանը աւելի մեծ տեղ է գրաւում, քան
նիւթական Հայաստանը:
Ծաւալուն է գրքի երկրորդ գլուխը` «Օտարալեզու
գրականութիւն. հիմնահարցեր, պատմութիւն, դէմքեր» խորագրով: Գրականագէտը հմտութեամբ
վերհանում է Ա. Լիւբէնի, Շ. Ազնաւուրի, Ա. Կիրակոսեանի, անգլիագիր արձակի հայկական
դէմքերին` Մ. Առլէնի, Ու. Սարոյեանի, Լ.-Զ. Սիւրմէլեանի, ֆրանսիագիր, իտալագիր,
բուլղարագիր հեղինակների դիմանկարները` երբեմն թանձր, դիպուկ վրձնահարուածներով,
երբեմն էսքիզային հապճեպութեամբ, էտիւդին յատուկ արագաթռիչ զարգացումներով`
ներկայացուած լեզուի եւ ոգու յաւերժական բախումի խորքի վրայ` երկուսի «անհաշտ
մտերմութեան» դաշտը համարելով երկուսի «ճշմարիտ աւազան»:
Առաջնայինը
գրականագէտի մտքի հունաւորուած ընթացքն է, լեզուն, որոնք ազատում են հատորը գիտական
ոճային կապանք-զգաստութիւնից: Խօսելով օտարագրութեան մէջ բառի դերի ու նշանակութեան
արձագանգի մասին` նա եզրակացնում է. «Օտարագիր բանաստեղծութեան մէջ բառի
ազատագրութիւնը լեզուական կապանքներից դէպի պատմութիւն, դէպի ճշմարտութիւն սուրացող
թռչունի` այնքան սպասուած ճախրն է»: Իսկ ահա լեզուի եւ բնագրի ընկալման
իւրայատկութիւնների մասին գրում է. «Բառը կորցնում է գրական ճախրը, այն այլեւս
թռչուն չէ, այլ «գետնի վրայ քարշ եկող» ծանրանիստ հասկացութիւն»: Հեղինակը երկու
տարբեր պատկերների մէջ որսում է նոր իմաստ ու նոր կշիռ:
Սփիւռքահայ
գրականութեան պատմութեան այս առաջին գրքում Սուրէն Դանիէլեանը հանդէս է գալիս
տեսաբանի եւ վերլուծող-պատմաբանի «դաշնութեամբ», որը նրա տեսողական միջուկն է,
գրականագիտական ճաշակի ցուցիչը:
Վարդուհի
ԴԱՒԹԵԱՆ
բանասիրական գիտութիւնների թեկնածու
10 Նոյեմբեր, 2011, Հինգշաբթի, թիւ 206 (5294)
