ՌՈՊԷՐ ՀԱՏՏԷՃԵԱՆԸ ՀԱՅՐԵՆԻ ՈՒՍԱՆՈՂՈՒԹԵԱՆ ՀԵՏ

26 Հոկտեմբեր 2012

  Հոկտեմբերի 26-ին Խ. Աբովեանի ան. Հայկական Պետական Մանկավարժական Համալսարանի բանասիրական բաժանմունքում ուսանողութիւնը եւ պրօֆեսորադասախօսական կազմը հանդիպեցին պոլսահայ արձակագիր, թատերագիր, «Մարմարա» օրաթերթի խմբագրապետ Ռոպէր Հատտէճեանի հետ:
  Բացման խօսքով հանդէս եկաւ բաժանմունքի դեկան, Պրօֆ. Եուրի Դաւթեանը, որն ընդգծեց, թէ ուսանողների կեանքում իսկապէս իրադարձութիւն է նման մտաւորականի ու գրողի հետ հանդիպումը: Այսօր համալսարանում սփիւռքահայ գրականութիւնը խորութեամբ են ուսումնասիրում` շնորհիւ Պրօֆ. Սուրէն Դանիէլեանի:
  Վերջինս ներկայացրեց հիւրին: «Այսօր մենք շփւում ենք մեր խոշորագոյն ժամանակակիցներից մէկի հետ: Նա դեռեւս 50-ականներից իր ճակատագիրը կապեց «Մարմարա» օրաթերթի հետ, երբ կազմակերպում էր «Գրական հինգշաբթի»ներ: Այսպէս երեւան եկաւ պոլսահայ գրական նորագոյն շարժումը` ի հակադրութիւն այն տեսակէտի, թէ իբր Պոլսի գրական լաւագոյն օրերը թողել ենք անցեալի մէջ: 1967-ից մինչեւ այսօր «Մարմարա»ի գլխաւոր խմբագիրն է: Ոչ մի խմբագիր չի կարող համեմատուել նրա հետ ե՛ւ տարիների, ե՛ւ վաստակի առումով: Երբ Հայաստան անունը չէր շօշափւում անգամ, խորհրդային շրջանի մասնագէտները «Մարմարա»ի տեղեկեւթիւնների վրայ էին կազմում Խորհրդային Միութիւն-Թուրքիա յարաբերութիւնների քաղաքական ուղղութիւնները:
  Մինչ լրագրական գործունէութեամբ զբաղուելը Ռոպէր Հատտէճեանն արդէն յայտնի էր որպէս արձակագիր եւ թատերագիր («Կեանքի մը երեք Կիրակիները», «Վաստակ», «Մահը ա՞յս է արդեօք», «Բառասխալ», «Մարդոց մեծութեան եւ խեղճութեան մասին»): Նա դարձաւ գրական կեանքի կազմակերպիչ` ուղիղ իմաստներով: Պոլսում 50 տարի է առանց նրա նշանակալից որեւէ իրադարձութիւն տեղի չի ունենում: 1915-ից յետոյ, Զինադադարի կիսաամպշող շրջանին, եւ մինչեւ Երկրորդ աշխարհամարտի աւարտը, պոլսահայ գրականութիւնը լռած զանգ էր: Ունէինք արձակագիրներ` Յակոբ Մնձուրի, Մկրտիչ Հաճեան, Բագարատ Թեւեան, սակայն գրական լիաթոք շնչառութիւն չկար: Ահա այս շրջանում էր, որ ասպարէզ իջաւ գրական նորագոյն սերունդը` Ռոպէր Հատտէճանի, Զարեհ Խրախունու եւ Զահրատի անմիջական մասնակցութեամբ: Նրանց կոչեցին «նորատարազներ»: Այս երեք արուեստագէտները կարողացան շրջել պատմութեան անիւը` ի հեճուկս ժամանակի մտայնութեան, թէ հայ գրականութեան նոր հուն չի լինելու: Եղա՛ւ: Եւ Պոլսոյ գրականութեան հունը փոխող արուեստագէտն է Ռոպէր Հատտէճեանը: Նրա եւ գրչընկներների շնորհիւ Պոլիսն իրեն վերադարձրեց առաջնորդի դերը, դարձաւ դիմագիծ եւ էութիւն: Եւ ինչպէս հնադարում Ատլանտն էր իր ուսերին պահում երկնակամարը, այնպէս էլ Ռ. Հատտէճեանն է պահում իր գրչօջախի «առաստաղը» հայոց երկնակամարի վրայ: Նրա միակ վէպը հենց այդպէս էլ կոչւում է` «Առաստաղը»: Փլուզւում է հայոց առաստաղը Սփիւռքում. թերեւս այդ պատճառով գրողը չի կարողանում գրել գրքի երրորդ հատորը: Եւ խնդիրը միայն Ռոպէր Հատտէճեանի մէջ չէ. այն մեր մշակութային խոր տագնապի ծնունդն է:
  Հատտէճեանի գրական ժառանգութեան մի մեծ բաժին են կազմում նրա «Յուշատետր»երը, որոնցում խտացուած են հայ իրականութեան մէջ սարտրեան փիլիսոփայութեան խոշորագոյն ներկայացուցչի խոհերն ու ըմբռնումները: Այստեղ երեւան է գալիս ժամանակի առջեւ գրողի ու պատասխանատու մտաւորականի հաւաքական կերպարը:
  Ամփոփելով խօսքը` Պրօֆ. Սուրէն Դանիէլեանը խնդրեց ներողամիտ լինել մանրամասն ներածականի համար. դա գալիս է նրանից, որ Ռոպէր Հատտէճեան արուեստագէտը ուսանողութեան մասնագիտական հետաքրքրութիւնների կիզակէտում է:
  Այնուհետեւ խօսքը տրուեց օրուայ հիւրին. «Մեծայարգ պրօֆեսորներ, սիրելի ուսանողներ, ձեզի հետ հանդիպումը իմ յառաջացեալ տարիքիս պիտի դառնայ անմոռանալի: Ասկէ առաջ քանի մը անգամ առիթ ունեցայ գտնուելու նաեւ այլեւ համալսարաններու մէջ եւ շնչելու այն մթնոլորտը, որ մենք չկրցանք շնչել մեր համալսարանական եղած շրջանին: Հասունութեանս առաջին իսկ վայրկեանէն ի վեր կը հաւատամ, որ ազգային յանձնառութիւններուն մէջ երկու գլխաւոր ազդակներ կան` լեզուն եւ գրականութիւնը: Ձեզի վերապահուած է հնչեցնել մեր գրականութեան ամէնէն գեղեցիկ կտորները: Պէտք է արձանագրեմ, որ որքան լաւ գրականութիւն ստեղծուած է հայրենիքի մէջ, նոյնքան արժէքաւոր է նաեւ պոլսահայ գրականութիւնը: Անվարան եւ առանց մեծխօսիկ ըլլալու կը յայտարարեմ, որ հայ գրականութեան մեծագոյն էջեր գրուած են հին ու նոր Պոլսոյ մէջ: Զարմանալի չէ, որ Հայաստանի մէջ, ուրիշ արտասահմանեան երկինքներու տակ գրականութիւն ստեղծուի, բայց Թուրքիոյ պարագային, երբ մթնոլորտը ազատ չէր, երբ հայ անունը լսելու ատեն երես կը թթուեցնէին, անգամ կը թքնէին, քաջութիւն եւ իմաստութիւն էր հարկաւոր, եւ ասիկա կ'ըսեմ նաեւ իմ ընկերներուս անունով, հայ գրականութիւն ծաղկեցնելու: Եւ 1915-ի աղէտը արգելք չկրցաւ ըլլալ. 1918-1920 թթ. նոյնիսկ գրականութիւնը շարունակուեցաւ, թէպէտ երկրորդական կարգի գրողներու ձեռքով. Լաւագոյններն արդէն ասպարէզի վրայ չէին:   Սակայն մէկ-երկու տարուան դադարէ ետք վերապրողները նորէն քաջութիւն ունեցան գրիչ ձեռք առնելու: Հպարտ ենք, որ կրցանք այդ շրջանի գրողներու անմիջական շարունակողները ըլլալ:
  Մանկութենէս սիրած եմ գրելը եւ կարդալը: Հակառակ որ Մխիթարեանի աշակերտ էի, թրքերէնով կը գրէի, մինչեւ որ 1946 թ. «Անիւ» ամսաթերթի մէջ տեսայ երկու ընկերներուս (Խաչիկ Ամիրեան եւ Վարուժան Աճէմեան) կողմէ հայերէնի թարգմանուած «Բառասխալ» պատմուածքս: Այդ օրուընէ երդում ըրի գրել միայն հայերէնով: Թէ ինչ շահեցաւ հայ գրականութիւնը, չեմ գիտեր, բայց գիտեմ, որ ես շահեցայ հա´յ գրականութիւնը: Ունէի հրաշալի գրադարան` լեցուն անգլիերէն, ֆրանսերէն գիրքերով: Ատկէ վերջ բոլոր օտարալեզու գիրքերը մէկ կողմ դրուեցան:
  1967-ին, երբ ստանձնեցի խմբագիրի փշոտ եւ դժուար պարտականութիւնը, կը մտածէի, որ Թուրքիոյ պէս երկրի մը մէջ վտանգաւոր եւ պատասխանատու քայլ էր: Սակայն անգամ մը եւս համոզուեցայ, որ ոչ թէ մարդը կը շինէ աթոռը, այլ աթոռը` մարդուն: Շատ տաղանդաւոր գրագէտներ ունեցած ենք, որոնք նուիրուած են մամուլին եւ դադրած գրականութիւն ընելէ: Ես կարծեմ բացառութիւն եմ, քանի որ խառնուածքս այնպիսին էր, որ կրցայ այդ երկուքը միացնել. իմ գրականութեանս մէջ հրապարակագրութիւն կայ եւ հակառակը:
  Գրականութիւն մը, որքան ալ յաջողած ըլլայ, մեծ նշանակութիւն չի կրնար ունենալ, եթէ փոքր թիւով ժողովուրդի կը խօսի: Մենք պէտք է մեր գրականութիւնը դուրս հանէինք Թուրքիոյ սահմաններէն, յայտնի դարձնէինք: Եւ հրաշք պատահեցաւ: Մեր դասընկերներէն Գեղամ Սեւանը, թունդ հայրենասէր, նախ Պէյրութ գնաց, ապա Հայաստան ներգաղթեցաւ: Ան հոն ծանօթացուց «Առաստաղ» վէպը Սուրէն Դանիէլեանին: Ատիկա պոլսահայ գրականութեան համար իւրովի փրկութեան նշան էր: Այդ օրուընէ ի վեր իմ եւ Խրախունիի կեանքին մէջ անկիւնադարձ մը եղաւ: Ս. Դանիէլեանը հիւընկալեցինք մեր մէջ, եւ ան իմ վէպս նախ եւ առաջ ծանօթացուց ինծի եւ հասարակութեան: Մեր բոլոր ընկերները երախտագիտական զգացումներ ունին իր հանդէպ:
  Սիրելի´ ուսանողներ, իմ ներկայութիւնս մոռցէք, բայց խօսքս մի´ մոռնաք: Երբ մենք Թուրքիոյ մէջ հայ գրականութիւն կը մշակէինք եւ քօղարկեալ կերպով կ'արտայայտուէինք, արտասահման գտնուեցան մարդիկ, որ սկսան ըսել, որ այդ գրականութիւնը ազգային ջիղ չունի: Ասիկա սխալ եւ անարդար վճիռ էր: Պոլսահայ գրականութիւնը ազգային հզօր ջիղ ունի, առանց աղաղակելու կ'արտայայտուի. գրականութեան մէջ կարեւորը գրուածը չէ, այլ այն, որ գրուածէն անդին կը հասկցուի»:
  Իր խօսքի աւարտին Ռոպէր Հատտէճեանը խնդրեց պարտականութիւն նկատել հայ լեզուի պահպանութիւնը: Ուսանողներն են, որ պիտի իրականացնեն այն երազը, որ իրենք «կը հիւսեն 30-40 տարիէ ի վեր»:
  Վերջում Ռ. Հատտէճեանը պատասխանեց դասախօսների եւ ուսանողների հարցերին, որոնք վերաբերում էին հայ համայնքի պահպանման խնդիրներին, մամուլի մարդու դժուարին գործունէութեանը: Նա իր ճանապարհին գլխացաւանք չի ունեցել, իսկ դրա բանալին այն է, որ ինքը լաւ հայ է, բայց նաեւ Թուրքիոյ լաւ քաղաքացի:

«Սփիւռք» Գիտաուսումնական Կենտրոնի լրատուական բաժին